رقص های محلی و آیینی ایران پس از اسلام

حرکات موزون در دربار پادشاهان، امیران و خلفای ایران معمول و مرسوم بود و خبر این محافل غیررسمی و مخفی نیز به مردم کوچه و بازار سرایت می نمود و آنها را نیز وسوسه می کرد که به فراخور درک و احساس خود، محافل خود را با تقلید از آنان شاد و گرم سازند. لذا اَشکالی از این حرکات معمول و مرسوم در دربار ها و طبقات اشراف نیز اندک اندک به محافل عمومی راه یافت که برخی حرکات محلی از آنها سرچشمه گرفته اند. البته در مواردی نیز تفکیک و تمیز حرکات محلی و آیینی از بازی ها و حتی رقص های درباری و شهوانی مشکل است که همین مسئله، مطرود و مذموم بودن رقص را دوچندان کرده است.

شادمانی در ایران قدمتی به طول تاریخ دارد. وجود انواع حرکات موزون باستانی ایران از جمله حرکات موزون کاری، آیینی، محلی و ورزشی که هم اکنون نیز در بسیاری از مناطق و نواحی ایران به چشم می خورد، نشانگر گستردگی این گونه فعالیت ها در این سرزمین هنرپرور می باشد. یه عبارتی دیگر این موضوع در ایران جنبه ملی داشته و هنری نبوده است که صرفاً بستگی به دربار شاهان داشته باشد، از این رو همان گونه که بسیاری از جنبه های زیبای فرهنگ اصیل ایرانی مانند مراسم عید نوروز که پس از گذشته قرن ها و حتی پس از نفوذ اسلام، کماکان اهمیت خود را حفظ کرده بودند، این حرکات نیز مانند بسیاری از حرکات دیگر با رعایت جنبه های هنری و سنتی توانست به حیات خویش ادامه داده و به عنوان فعالیت هایی ارزشمند باقی بماند.

بازی رقص های محلی

شادمانی های محلی ایران یک نوع بسیار مهم از انواع رقص تلقی می شود، چرا که به نوبه خود آداب و عادات و ایده آل های ملی را ضبط و نگهداری کرده است. شادی های محلی ایران بیشتر جنبه فولکوریک داشته است. غالباً در این گونه شادی ها که با لباس های رنگارنگ و به خصوص اجرا می گردید زنان نیز شرکت می کردند. در برخی از شهرستان ها از جمله «نیشابور» به رقص بازی هم می گفتند و این واژه همان است که در رساله ناصر خسرو از آن به نام «واچیک» یاد شده است. «چ» در این واژه به «ز» تبدیل شده و «ک» پایانی آن نیز بر اساس قانون سبک شده واژه ها افتاده است مثل واژه دانا و بینا که در زبان پهلوی داناک و بیناک بوده است. در این رساله از انواع بازی ها نام برده شده است از جمله:

۱_ رسن واچیک (طناب بازی یا بندبازی)

۲_ زنجیر واچیک (زنجیر بازی)

۳_ دار واچیک (چوب بازی)

۴_ مار واچیک (رقص با مار که در هندوستان رواج دارد)

۵_ چمبر واچیک (چنبر بازی یا رقص با دایره یا چتر چوبی)

۶_ تیر واچیک (بازی با تیر و کمان)

۷_ تاس بازی (تاس به معنی کاسه بوده و آن شبیه رقص های اهل گیلان با غربال برای غربال کردن برنج است)

۸_ دیگ واچیک (دیگ بازی)

۹_ سل واچیک (سل شاید همان سله به معنی سبد مشک از چوب بید باشد) سه بازی اخیر از جمله بازی های زنانه است.

۱۰_ اندروای واچیک (وای یعنی هوا و اندروای آن است که در هوا معلق شده است)

۱۱_ شمشیر واچیک (رقص با شمشیر که از جمله مهیج ترین رقص هاست)

۱۲_ دشنگ واچیک (بازی با دشنه)

۱۳_ ورز واچیک (ورز به معنی کار و عمل و زراعت است)

۱۴_ شیشک واچیک (شیشک، بره شش ماهه گوسفند است که بای های زیادی دارد و در رقص فوق از آن استفاده می شود)

۱۵_ کپیک واچیک (همان میمون بازی لولیان و کولیان است)

۱۶_ سور واچیک (رقص دخترکان در مجالس و ایام نوروز است که در باغ ها پایکوبی می کنند و در روز سیزدهم با کشتی و پرش پسران همراه است)استان خراسان بزرگ نیز دارای گنجینه ای از شادمانی های مختلف و زیبای محلی بود. این بازی ها به سه قوم فارس، ترک و کرد (کرمانج) تعلق دارد. تفکیک این بازی ها به شرح زیر است:

۱_ بازی رقص های شرقی _ جنوبی: مرکز این بازی ها در تربت جام است. این منطقه، شهری موسیقیایی است که بر سر راه هرات قرار گرفته و گذرگاه جاده ابریشم نیز بوده، از این رو یکی از مراکز مهم عرفانی ایران به شمار می رفته، لذا حرکات صوفیان را نیز در خود محفوظ داشته است این بازی ها عبارتند از:

حماسی و رزمی: چوب بازی _ یک چوبه _ دو چوبه _ پلتان _ حَتَن

تغزلی و شادی: حنائی _ سرچکه

آیینی و کاری: اپرکشاورزی _ اپرقالیبافی

در ادامه به برخی از این بازی رقص ها می پردازیم:

چوب بازی

به صورت دو نفره و دسته جمعی اجرا می شود و هر چه تعداد بازیگران بیشتر باشد، بهتر است. چوب بازی با رجز خوانی دو طرف شروع شده و هر طرف قدرت خود را به رخ طرف مقابل می کشد. بعد آماده کارزار می شوند که حرکات راه جنگ «ببر» و راه جنگ «عجم» با نواختن سرنا شروع می شود. در این بازی هیچ نقشه از قبل ریخته نشده و و تنها چیزی که باید رعایت شود ریتم رقص است. بازیگران می توانند هر طور که مایلند چوب ها را به هم بزنند و بازیگر مقابل باید آنقدر ماهر باشد که در هر صورتی بچرخد و چوب خود را به چوب حریف بزند و این کار آنقدر ادامه پیدا می کند تا یکی از چوب ها بشکند یا از دست صاحبش به در رود.

حَتَن

در این بازی روح و جسم پرورش پیدا کرده و در آن کلیه حرکات ورزش تابستانی وجود دارد. این بازی دارای ۱۰ نوع چرخ بوده که هرکدام دارای بار معنایی خاصی است. این بازی حرکاتی دارد که بدن را در مقابل حمله دشمن و حیوانات آماده می کند.

حنائی

نوعی بازی بزمی و شادی است که نشانه حنابندان عروس است. در این بازی چگونگی حنا بستن دست عروس را به نمایش در می آورند.

اپرکشاورزی

در اپر کشاورزی مراسم کشت و برداشت گندم و جشن درو به نمایش گذاشته می شود. اپر در دایره و به شکل حلقه است و به نام های لب پر و هپر نیز خوانده می شوند و به آن «آفر» نیز می گویند. در لغت نامه دهخدا آمده است که «آفر» از مصدر آفریدن به معنی خلق کردن و بار آوردن گرفته شده است. در این بازی، حرکات نمادین بارآوری محصول مطرح بوده و نمایش مراحل کشت و برداشت را در خود دارد.

۲_ بازی های کرمانجی: این بازی ها از حوالی شیروان و بجنورد و قوچان تا درگز را شامل می شود و به مهاجرین کرد اختصاص دارد. با این وجود هیچ شباهتی به حرکت کرد های کردستان نداشته و تحت سلطه فرهنگ خراسانیان قدیم، رنگی خراسانی یافته است.

۳_ بازی های ترکی: که مربوط به ترک نشینان اطراف سبزوار تا مرز ترکمن صحرا و دهات مجاور می شود. بطور کلی در هر سه منطقه حرکات مشترکی مابین بازی ها وجود دارد که بر مکتبی بودن خراسانی ها و رجحان فرهنگ این منطقه بر هنر سایر اقوام مهاجر دلالت داشت.

در استان هرمزگان هم که شغل بسیاری از ساکنین آن از قدیم صید در دریا بوده است، آن چه که آرامبخش خاطر ماهیگیران بوده و کارهای دشوار آنها را آسان می کرده، آواز های کار و حرکت های مخصوص همراه آن بوده است. پرداختن به این حرکات از سویی برای هماهنگی در انجام کارهای دسته جمعی مانند بالا کشیدن تور و از سوی دیگر برای احساس نکردن خستگی ناشی از کارهای سنگین بوده است.

بازی رقص های رزمی و پهلوانی

نوع دیگری از حرکات موزون که در آن اتحاد و هم آهنگی هنوز پایدار مانده، رقص قهرمانی و رزمی ایران می باشد که در ورزشگاه های باستانی ایران و زورخانه دیده می شود. در آنجا مفهوم قدیمی رقص پهلوانان محفوظ مانده و اشعار رزمی فردوسی و نظامی به همراه کشتی گیری و ورزش های موزون خوانده می شود. شرکت کنندگان در این رقص که غالباً جوانان ورزشکار و پیش کسوتان مسن تر می باشند، فعالیت خود را با دعا و پرستش پروردگار شروع کرده و قول می دهند که نیروی خود را برای کمک به ضعیفان و بر علیه اعمال ظالمانه صرف کنند. این هنر های رزمی و حرکات موزون، ریتمیک و همراه با موسیقی هستند.

بازی رقص های کسبی

در گذشته در برخی استان های ایران، آنچه که موجبات آرامش خاطر بسیاری از کارگران را در مشاغل مختلف از جمله ماهیگیری یا درو کردن محصول فراهم می کرده، انواع حرکات موزون کاری بوده است. هم اکنون نیز آثار زیادی از آن در بین بومیان ایران دیده می شود که بیانگر ریشه تاریخی آنهاست. این حرکات با روش های بسیار جالب صورت گرفته و طرز استفاده ماهرانه از دست ها و صورت را به خوبی نشان می دهد.

بازی رقص های آیینی و نیایشی

برخی دیگر از انواع حرکات در تحولی اساسی منطبق با فرهنگ و تمدن اسلامی قرار گرفت یا به وجود آمد. در این باره می توان از حرکات آیینی و نیایشی نام برد. در طول ایام محرم به مناسبت واقعه کربلا، تقریباً تمام مردم ایران در مراسم عزاداری امام حسین (ع) شرکت می کنند. در طول روزهای عزاداری مردمان در گروه ها و دسته هایی جمع شده و صف هایی منظم تشکیل می دهند، که توسط  یک نفر رهبری می شود و شرکت کنندگان سینه زنی و زنجیر زنی می کنند. این کار با زدن طبل و سنج صورت می گیرد و در این میان، اشعار مرثیه خاندان اهل بیت علیه السلام خوانده می شود.

شاید بتوان بیشترین تحولات ایجاد شده بر مبنای فرهنگ و تمدن اسلامی را در زمینه حرکت های نیایشی مربوط به فرقه های صوفیه و دراویش دانست. رقص هایی که صوفیان در مراسم خود اجرا می کردند دارای مفاهیم عمیق عرفانی بود که به گونه ای نمادین اجرا می شد. برای مثال هنگامی که یک صوفی رقصنده، در حین رقص دست خود را بلند می کرد، نیایش پروردگار را می رساند و یا بلند کردن دست چپ خود، نفرت و انزجار خود را از تبه کاری های زمانه ابراز می کرد. صوفیان از حرکات موزون و سمبلیک خود به عنوان «سماع» نام می برند.

بطور کلی باید اذعان داشت که بازی ها و حرکات موزون محلی در اکثر استان های ایران، یکی از غنی ترین جلوه های فرهنگی ایرانیان و به لحاظ قدمت، وسعت، تنوع و زیبایی بی نظیر است. چرا که حرکات فوق هر یک از بازی ها خود مبین بخشی از کار و تلاش، مبارزه و سلحشوری می باشد. همچنین موضوع بازی ها تمام شئون از جمله شادی و اندوه، حماسه، تقلید و سرگرمی را در بر می گیرد، ماحصل آن که هر جا که زندگی هست، برای شادی هم موضوعی وجود دارد.