نگارگری مذهبی ایران (مذهبی نگاری)

یکی از تأثیرات مهم در هنر نگارگری و نقاشی ایران، پیدایش شیوه ای از نگارگری است که به مذهبی نگاری شهرت یافته است. صاحب نظران هنرهای اسلامی، آغاز مذهبی نگاری را نیمه دوم قرن نهم هجری می دانند که با تالیف آثاری چون «معراج نامه ایغوری» آغاز می شود و در دوران صفویه نیز با تالیف کتاب «قصص الانبیا» توسط اسحق بن ابراهیم نیشابوری، فصل نوینی گشوده می شود که در آن بیش از ۲۰ مینیاتور درباره زندگی پیامبران بزرگ الهی تصویر شده است. البته برای مذهبی نگاری غیرتصویری یا کتاب نیز پیشینه ای بیش از این قائلند و آن را به حدود قرن پنجم قمری می رسانند.

مذهبی نگاری صفوی عمدتاً حول محور داستان پیامبران بود و بیشتر موضوعات نقاشی مذهبی، داستان یامبران بود و در دوران بعدی مذهبی نگاری به موضوع دیگری پرداخت که رنگ و بوی شیعی در آن ملموس تر بود. و آن مطرح شدن و به تصویر کشیدن صحنه های قیام عاشورا می باشد و مجالس تعزیه نیز در شکل دادن جزئیات طرح های این شیوه نقش موثری را ایفا می کرد.

اگر به تصویر زیر دقت کنید، شالوده اصلی این بخش از نگارگری اعم از این که بر «بوم» باشد و یا بر «دیوار مقابر متبرکه» و «امامزاده» باشد، همین «واقعه عاشورا» است. در این نوع نگارگری ترکیب، شکل بدیعی دارد، در نقطه های مهم از تابلو حتما باید سیدالشهدا را ببینیم که نمایان و پرجذبه تر از بقیه نشان داده شده است. و در اطراف آن نیز مسائل و افراد فرعی تر ماجرا را پر کرده اند. در این اثر تمام آنچه در تعزیه می گویند را می توان دید مانند جنگ «علی اکبر»، رفتن سیدالشهدا به میدان و شهادت و…

چهره امام اغلب اوقات پوشیده است و بقیه پرسناژها اعم از خانواده امام و اسقیا تمامی، چهره های نمایان دارند که این سنت دیگری است که در بیشتر آثار مذهبی این دوره یعنی قرن ۱۲ رعایت شده.

مذهبی نگاران معروف

با توجه به وقایع، جنگ و خونریزی های مختلف و نابودی بسیاری از آثار فرهنگی و هنری شاید هرگز دستیابی به همه آثار و شناخت کلیه هنرمندان این رشته امکان پذیر نباشد، ولی از خلال آثار موجود می توان با کار برخی از مذهب نگاران ایرانی آشنا شد. مرحوم مظلومی مهم ترین مذهبی نگاران ایرانی را بدین شرح معرفی نموده است:

در یک نگرش کلی به آثار نگارگران مذهبی، به آثار «محمد مدبر» برمی خوریم که اساس کارش را «عاشورا» قرار داده و آثار متعددی از زوایای مختلف آن ساخته که هر کدام بهتر از دیگری است.

بعد از او «قوللر آغاسی» است که اگرچه گاهی به مضامین مذهبی روی آورده، لکن «قوللر» به عنوان یک حماسه ساز مشهور است.

بعدی پسر خوانده قوللر «فتح الله» است که او نیز ترکیب های زیبایی از حضرت یوسف دارد و آخرین این ها «عباس بلوکی فر» است که آثار زیبایی حول مضمون عاشورا ساخته است، و به خصوص اثر بزرگی در ابعاد ۴ متر در ۶ متر دارد که نمی دانیم امروزه این اثر در کجا نگهداری می شود.

این چند نگارگر در تهران بودند و عده ای نیز در شهرستان ها اقامت داشتند که ناشناس تر ماندند؛ بخصوص در اصفهان، گیلان و بعضی از شهرهای جنوب مثل دزفول و بوشهر که بهترین لحظات عمرشان را با نگارگری گذراندند و آثاری که از آنها باقی مانده خود موید این واقعیت می باشد. مثلا در دزفول امام زاده ای است به نام «پیروبن» در کنار رودخانه «دز» که تزئینات داخل آن نگارگری شده و نگارگر آن ناشناس است و امام زاده های متعددی در گیلان که نماهای بیرونی آنها به «نگارگری مذهبی دیواری» آراسته است.

مضامین و موضوعات مذهب نگاری

همان طور که اشاره شد، مذهب نگاری در آغاز به زندگی پیامبران محدود می شد و سپس گرایش در به تصویر کشیدن صحنه های قیام حضرت امام حسین در عاشورا و سایر موضوعات مربوط به آن را داشته است.

در داستان پیامبران، به داستان آدم و حوا در  بهشت، مرگ هابیل و قابیل، ایراهیم در آتش، یوسف در چاه، موسی و فرعون، معراج حضرت رسول و… از مهم ترین موضوعات مرسوم و معمول بوده است.

در موضوعات مرتبط با قیام عاشورا نیز موضوعاتی چون، مسلم بن عقیل در کوفه و شهادت وی، دو طفلان مسلم و شهادت آنها، وقایع روز عاشورا، داستان حر بن یزید ریاحی، مجلس یزید در شام و در کنار آنها به تصویر کشیدن روز قیامت و صحرای محشر به تصویر کشیده شده اند. گذشته از صحنه های عاشورایی، برخی وقایع و حوادث زندگی ائمه چون ماجرای جوانمرد قصاب یا ضامن آهو، مسمومیت امام رضا و… نیز از دیگر موضوعات مذهبی نگاری است.

نقاشی پشت شیشه

از دیگر نقاشی های معمول دوران اسلامی ایران که در گروه نگارگری مذهبی جای می گیرد، نقاشی پشت شیشه است. مرحوم دکتر رجبعلی مظلومی در مورد موضوع و کاربردهای این نقاشی می گوید:

آثار پشت شیشه عموما کوچک و قابل حمل و نگهداری در منازل بوده است. در این نوع کار نگارگری مذهبی، گاهی نیز از کاغذهای براق طلایی و نقره ای نیز استفاده می شده است. به جز اینکه بسیاری از وقایع عاشورا خود به تنهایی و جدا در آثاری مطرح شده بود، که از همه مرسوم تر، آب آوردن ابوالفضل علیه السلام از فرات است که خود موضعی مستقل از عاشورا می گردد و روی این سوژه بسیار کار شده.

برخی از ویژگی های نقاشی و نگارگری اسلامی که در مینیاتور به شکل پیچیده تری بیان شده است، در مذهبی نگاری عریان تر و ملموس تر که حتی برای عوام نیز قابل درک است به تصویر کشیده می شود و به همین دلیل تاثیرات آن نیز غیر قابل انکار است و این مورد از جمله مباحثی است که می توان به عنوان تاثیر یا خدمت نقاشی (مذهبی نگاری) بر درونی کردن دیدگاه های مذهبی مردم و مسلمانان اشاره نمود.