تاریخچه نوروز و سفره هفت سین

همین ابتدای کلام باید آغاز سال ۱۴۰۱ خورشیدی را به شما همراهان گرامی تبریک بگویم. در این سال جدید ۳۶۵ روز سلامتی، مهر، شادی، پیروزی و دوستی را برای تک تک شما آرزومندم. در سال ما بیش از ۴۲ مناسبت را در ایران جشن میگیریم. اما آیا شما چیزی از تاریخچه نوروز و سفره هفت سین که از باستانی ترین جشن های ماست میدونید؟ با ایرونی سنتر همراه باشید تا با این آیین باستانی بیشتر آشنا بشیم.

نوروز در جهان

نوروز اولین روز سال خورشیدی و برابر با ۲۱ مارس یا همون یک فروردین هست. این جشن کهن ترین و احتمالا یکی از دو سنت باقیمانده از دوران هخامنشیان است. اعتقاد ایرانیان باستان بر این بوده که باید در این روز نگرش و لباس ها نو بشود. در این روز باید کینه ها کنار گذاشته میشد و روزگار نو میشد. سازمان ملل متحد روز ۲۱ مارس را تحت عنوان روز صلح و نوروز به رسمیت شناخته است. برای اولین بار سال ۱۳۹۱ نوروز در سازمان ملل متحد جشن گرفته شد.

امروزه نوروز در ۱۶ کشور روسیه، عراق، هند،تاجیکستان، افغانستان، ازبکستان، آلبانی، پاکستان، ترکیه، ترکمنستان، قرقیزستان، مقدونیه شمالی، آذربایجان، قزاقستان، سوریه و گرجستان جشن گرفته میشود. البته فرهنگ نوروز در این کشور ها با ایران یکسان نیست. ایران خالص ترین و بدون تغییر ترین فرهنگ نوروز را دارد. با این حال با حمله اعراب به ایران بخش بزرگی از این فرهنگ باستانی از بین رفت….

برای اطلاعات بیشتر درباره فرهنگ نوروز در کشور های مختلف به صفحه نوروز ویکی پدیا فارسی یا انگلیسی مراجعه کنید.

 

ریشه واژه نوروز

واژه نوروز امروزی از زبان فارسی میانه گرفته شده است. ریشه این واژه در زبان اَوِستایی دارد. امروزه این واژه در زبان فارسی دو معنی نوروز عام و نوروز خاص را میدهد. نوروز عام روز اعتدال بهاری برابر با ۲۱ مارس یا همون ۱ فروردین هست. نوروز خاص برابر با ۲۶ مارس یا همون ششم فروردین هست. نام اصلی نوروز خاص روز خرداد بوده. ایرانیان باستان در دوره هخامنشی از لفظ ناوا سِردا به معنی سال نو برای نورورز استفاده میکردند.

منشا تاریخی نوروز

در حقیقت در هیچ کتیبه یا متنی منشا تاریخی نوروز مستند نشده. ولی هنوز هم افسانه هایی از منشا نوروز دست به دست شده و میشه.

۳۰۰۰ سال پیش جمشید شاه از کاخ خود در منطقه حسنلو (جنوب ارومیه امروزی) بیرون اومده. جمشید تحت تاثیر آفتاب سوزان و با طراوت قرار میگیره. اون روز که اتفاقا اعتدال بهاری بوده نوروز نامیده میشه. جمشید شاه دستور میده آیین هایی برای نوروز تدارک ببینند.

تاریخی ترین متن در مورد منشا نوروز در شاهنامه فردوسی مربوط به سال ۴۰۰ هجری قمری یافت میشود. گفته شده که شاه جمشید از آذربایجان میگذشته است. شاه جمشید دستور میدهند تختی برایش فراهم کنند. وقتی روی تخت مینشیند تاج پر زرق و برق خود را بر روی سرش میگذارد. آفتاب اعتدال بهاری بسیار زیاد بوده و یاقوت تاج نور زیادی منعکس میکرده گویی که خورشید جدیدی بر روی تاج متولد شده. از آن روز مردم نام اعتدال بهاری را نوروز نهادند.

داستان های قدیمی دیگری هم برای منشا نوروز وجود دارد. گویند سلیمان ابن داوود پیامبر انگشتر خود را گم میکند و از سلطنت خلع میشود. ۴۰ روز بعد انگشتر را دوباره می یابد و دوباره به سلطنت میرسد. آن روز را سلیمان نوروز نامید.

در بین تمام این افسانه ها معتبرترین افسانه در شاهنامه آمده است. بعد از آن افسانه جمشید در کاخ حسنلو معتبرتر به نظر میرسد. البته که حتی وجود سلسله پیشدادیان که جمشید هم یکی از شاهان آن بوده اثبات نشده.

اما چرا نوروز به هخامنشیان نسبت داده میشه؟

به علت اینکه اولین پادشاهی که نوروز را به رسمیت شناخت کوروش کبیر بود. اولین کتیبه ها و سنگ نگاری های نوروز مربوط به دوران آغاز حکومت هخامنشیان میشه.

از سال ۵۳۸ قبل از میلاد مسیح یعنی حدودا ۲۵۶۰ سال قبل از نوشته شدن این مقاله مستنداتی درباره نوروز موجود است. کوروش کبیر در آن سال دستور پاکسازی محیط زیست و عفو  زندانیان و ترفیع نظامیان را در نوروز انجام میداده.

نوروز در دوران ساسانیان

نوروز همانطور که گفته شد اولین بار در دوره هخامنشیان به رسمیت شناخته میشده. این عید بزرگ در زمان اشکانیان و ساسانیان نیز بسیار جایگاه بالایی داشته.

اون زمان نوروز دست کم ۶ روز طول میکشده. اگر یادتون باشه نوروز را ما به دو دسته عام و خاص تقسیم کردیم. در دوره نوروز عام یعنی ۱ تا ۵ فروردین مردم اجازه داشتند به قصر وارد شوند. این ۵ روز مزدم مشکلات خود را به شاه میگفتند و شاه دستوراتی برای حل مشکلات صادر میکرد. روز ششم که نوروز خاص یا همون خرداد روز بود اوضاع فرق میکرد. اون روز فقط مختص نزدیکان شاه بوده و قاعدتا روز ششم شاه برای اطرافیانش دست و دلباز تر بوده….

۲۵ روز قبل از شروع بهار ۱۲ ردیف ۱۲ تایی خشت خام را غلات میکاشتند. تا ۱۶ فرودین هم منتظر رشد کردن غلات میماندند. اعتقاد بر این بوده که هر چقدر گیاهان پربار تر میشدند اون سال محصولات بیشتری برداشت میکردند. از آن روز “سنت سبزه انداختن” جا افتاد ولی فلسفه آن تقریبا فراموش شده است.

همچنین سنت عجیبی وجود داشته که مردم در بامداد نوروز به هم آب بپاشند. هرمز اول سومین شاه ساسانی متوجه شد که خیس شدن باعث مریض شدن میشود. در نتیجه خیس شدن مردم هم تلفات خواهیم داشت. طبق دستور هرمز اول گفته شد آتش روشن شود تا اگر مردم خیس شدند خود را گرم کنند. روشن کردن کردن آتش در صبح نوروز از اینجا بنیان گذاری شد.

هرمز دوم هشتمین شاه ساسانی به مردمی که درگیری قضایی در طول سال نداشتند سکه طلا داد. از آن سال سنت عیدی دادن توسط دولت مرسوم شد. البته فلسفه و فرهنگ این سنت توسط مغولان از بین رفت و الان اطلاعات زیادی در دست نیست.

مراسم های نوروزی

نوروز در طول تاریخ همواره با جشن ها و مراسم های باشکوهی برگزار میشده.

چهارشنبه سوری

ایرانیان قبل از اسلام برای هر روز از ماه یک نام گذاشتند بودند. اساسا هفته وجود نداشته که بخواهیم “چهارشنبه سوری” داشته باشیم. از طرفی دیگر در آیین زرتشت آتش مقدس بوده و پریدن از روی آن بی احترامی بوده. با این تفاسیر چهارشنبه سوری مربوط به دورانی بعد از اسلام و هجوم اعراب به ایران میشود.

قدیمی ترین منبعی که به چهارشنبه سوری اشاره کرده است کتاب تاریخ بخاراست:

چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال ۳۵۰، به جوی مولیان فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هرچه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آن‌گاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون شب سوری چنان که «عادت قدیم» است، آتشی عظیم افروختند.

به نظر می‌رسد که در متون قديمی، به‌خصوص قبل از اسلام، هیچ اشاره‌ای به چهارشنبه سوری نشده است. با این استدلال ها گفته میشود چهارنبه سوری بعد از اسلام به وجود آمده. يكی از دلايل این موضوع، برگزاری آن در شب چهارشنبه آخر سال است؛ در واقع بر اساس تقويم قمری، روز چهارشنبه از غروب سه‌شنبه شروع می‌شود.

از طرفی ممکن است چهارشنبه سوری مربوط به دوره پیشدادیان باشد. همانطور که گفته شد سند محکمی برای وجود پیشدادیان موجود نیست. ممکن است این سنت در دوره پیشدادیان به وجود آمده باشد. احتمالا اگر پیشدادیان واقعی بوده باشند در دوره زرتشت به دلیل مقدس بودن آتش، سنت از بین رفته است و دوباره بعد از اعراب سنت زنده شده.

خانه تکانی

سنتی بسیار قدیمی است که در شاهنامه به شاه تهمورث از پیشدادیان نسبت داده شده. اما قدیمی ترین سند مربوط به خانه تکانی مربوط به کتیبه ای از مجموعه پرسپولیس (تخت جمشید) است.

حاجی فیروز

یکی از مشهور ترین پیک های خبر نوروز حاجی فیروز است. شعر معروفش را هم که همه میدونیم.

-حاجی فیروزم.

-بله.

-سالی یه روزم.

-بله …..

حاجی فیروز با لباس مخصوص قرمز رنگ و پوست سیاه رنگ و گیوه نوک تیز معمولا ظاهر میشه. حاجی فیروز نماد اسطوره ایرانی سیاوش هست و نوید آمدن نوروز را به همه میده. چهره سیاه حاجی فیروز نماد برگشتن از دنیای مردگان هست. لباس سرخ رنگ حاجی فیروز نماد خون سرخ سیاوش هست. شادی حاجی فیروز برای حیات دوباره سیاوش هست.

حاجی فیروز حاشیه هایی به دنبال داشته. حاجی فیروز از نگاه غربی نژاد پرستانه شمرده شده. بعد از تحقیق و اثبات اینکه حاجی فیروز ریشه دیرینه در فرهنگ نوروز داشته این حاشیه تمام شد. اما دیگر حاجی فیروز تنها در نوروز باید استفاده بشود و نباید در کارنیوال و دیگر مراسمات حاضر شود.

 

عمو نوروز

همان بابانوئل سال نو ایرانی است که بسیار قدیمی تر از بابانوئل است. در واقع بابانوئل برگرفته از این شخصیت است. این شخصیت در شب نوروز برای بچه ها هدیه می آورد. عمو نوروز نماد کسی است که برکت می دهد. معمولا عمو نوروز همراه حاجی فیروز است. داستان هایی از عمو نوروز موجود است اما فلسفه عمو نوروز از بین رفته.

ننه سرما همسر عمو نوروز، در نخستین روز بهار هر سال، چشم‌به‌راه عمو نوروز می‌شود تا او را ببیند؛ اما پیش از آمدن او، از خستگی خوابش می‌برد و پس از بیدار شدن، درمی‌یابد که عمو نوروز آمده و رفته است. همچنین آمده است که اگر این دو همدیگر را ببینند جهان نابود میشود.

سیزده بدر

به‌طور کلی در میان جشن‌های ایرانی جشن “سیزده‌بدر” کمی مبهم است، زیرا مبنا و اساس دیگر جشن‌ها را ندارد. در کتاب‌های تاریخی اشاره مستقیمی به وجود چنین مراسمی نشده‌است، اما در منابع کهن اشاره‌هایی به “روز سیزدهم فروردین” هست.

گفته می‌شود ایرانیان باستان در آغاز سال نو پس از دوازده روز جشن‌گرفتن و شادی‌کردن که به یاد دوازده ماه سال است، روز سیزدهم نوروز را به باغ و صحرا می‌رفتند و شادی می‌کردند و درحقیقت به این شکل جشن نوروز را پایان میدادند.

جشن نوروز

جشن نوروز از دیرباز تا امروز تغییر بسیار زیادی داشته. در کل امروزه در جشن نوروز دید و بازدید عید و لباس نو و سفره هفت سین و مسافرت و عیدی دادن و سیزده بدر مرسوم است. نوروز در دوره هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان جشن های بزرگ و پر زرق و برق شاهنشاهی داشته. حتی سنت این جشن ها نیز از بین رفته چه برسد به فلسفه جشن های پر زرق و برق آن دوران.

هفت سین

این سفره شامل هفت سمبل است که با حرف “س” شروع میشود تشکیل شده. تاریخچه این سفره به دوران پیشدادیان بر میگردد. اما اولین سند رسمی مربوط به چیزی شبیه هفت سین مربوط به هخامنشیان است.

قبل از اسلام هفت سین در وافع ابتدا هفت چین و هفت شین وجود داشته. سفره هفت چین بسیار شبیه به سفره هفت سین امروزی بوده.

ابتدا بیایید ببینیم چرا “هفت” سین و چرا تعداد دیگری نیست؟

در زبان باستانی عدد هفت به نام “اَمِرداد” است که معنای زندگی و جاودانگی را می دهد. بنابراین ایرانیان باستان هفت واژه مقدس را انتخاب و بر سفره نوروز میگذاشتند.

هفت برای ایرانیان باستان مقدس بوده و برای مفاهیم مثبت، خوش یمنی و فال نیک استفاده از عدد هفت استفاده می کردند. برای مثال هفت خان رستم در شاهنامه، هفت آسمان، هفت اقلیم، هفت فرشته، هفت شهر عشق در عرفان، هفت پیکر و ….

عدد هفت در قرآن کریم و نزد مسلمانان نیز اهمیت دارد. از عدد هفت در برخی از آیه ها و سوره های قرآن نام برده شده است. برای مثال حج هفت مرحله دارد و نخستین قاریان نیز هفت نفر بوده اند.

هفت شین

این سفره شامل هفت سمبل بوده:

• شقایق
• شهد
• شربت
• شراب
• شمشاد
• شمع
• شیرینی

هفت سین

بعد از اسلام سعی در حفظ این سنت شد اما شراب حرام بود. نتیجه گفتگو ها این شد که سرکه که همزاد شراب است اما حلال است جانشین این شین شود. مشکل این بود ابتدای شرکه حرف “س” بود. پس هفت سین ساخته شد.

هفت سین شامل سمبل های زیر است:

• سبزه یا سبزی
• سیب
• سرکه
• سیر
• سمنو
• سماق
• سنجد

از آنجا که سفره هفت سین باقی مانده ای از سنت ها و باورهای قدیمی ایرانیان است، طبق باوری صفت های پاک اهورامزدا و نمادهایشان را جزو نمادهای اجزای سفره هفت سین می دانند. در این باور، نمادها و معانی زیر وجود دارد:

• سبزه یا سبزی عنوان و نام فرشته اردیبهشت
• سیب عنوان و نام سپندارمذ
• سرکه عنوان و نام فرشته امرداد
• سیر عنوان و نام اهورامزدا
• سمنو عنوان و نام فرشته شهریور
• سماق عنوان و نام فرشته بهمن
• سنجد عنوان و نام فرشته خرداد

اما معنی این سمبل ها امروزه متفاوت برداشت میشود.

سبزه یا سبزی

نماد حیات و شادابی می باشد. اغلب ایرانیان از این نماد به منظور داشتن سالی شاد و با طراوت استفاده می کنند.

سیب

سیب نماد سلامتی و تندرستی است. وجود آن در میان هفت سین به منظور تندرستی اعضای خانواده در سال جدید است.

ممنون از همه شما که تا پایان این مقاله با ایرونی سنتر همراه بودید. آغاز سال ۱۴۰۱ خورشیدی مبارک.

نویسنده: محمد امامی